Iha momentu ne’ebá, José ne’ebé hala’o estudu iha eskola Sekundaria Públiku Lospalos, klase 1, hetan asidente bainhira joga futebol iha kampu Lospalos, Postu Administrativu Lospalos, Munisipiu Lautem.

Ho asidente ne’e, José ne’ebé ho naran kompletu José Manuel do Carmo ne’e, tenke kaer ai tonka, no nia ain la konsege normal fila fali.

José ne’ebé sente moe ho nia kondisaun ne’e deside lakohi kontinua nia estudu.

“Ha’u hanoin atu la ba eskola de’it ona tanba uluk ha’u-nia ain sei di’ak, ha’u jogadór ida, joga bola, kolega barak no agora ha’u atu fila fali ba eskola ne’e ha’u moe ba ha’u-nia an no sente hanesan konfiansa ba ha’u-nia an ne’e laiha. Nune’e ha’u dehan husik ona ba," dehan José iha dala-lia ho jornalista jornal INDEPENDENTE foin lalais.

Durante tinan tolu nia laran, oan-mane daruak husi maun-alin na’in tolu husi fuan domin Felisberto do Carmo no Ernestina do Carmo ne’e hela de’it iha uma.

Maibé, ho esforsu husi nia maun, Antoninho do Carmo, konsege konsola José atu bele kontinua ninia estudu.

“Ha’u kontinua eskola fali maske ho kondisaun defisiensia, ne’ebé uza ai tonka de’it,” dehan José iha Dili, foin lalais.

Tanba ho kondisaun ain ne’ebé ladun di’ak no tenke ajuda ho ai-tonka, José nia maun konsege hetan fatin ida, Xefe Aldeia nia uma, ne’ebé besik eskola, atu José bele hela no ba eskola.

Iha tinan 1997, José konsege remata nia estudu iha nivel Sekundaria. Nia hetan valor ne’ebé boot no konsege hetan mós bolsu estudu hodi kontinua nia estudu iha nivel ensinu superior iha Yogyakarta, Indonezia.

Maibé, estudu iha Indonezia la la’o ho di’ak, iha fulan hirak nia laran de’it José tenke fila fali mai Timor-Leste hafoin monu husi eskola universidade ne’ebé nia hala’o estudu ba. José konsege tama ospital tanba nia ain ne’ebé tohar hetan infeksaun husi asidente refere.

Bainhira fila mai no nia kondisaun hahú rekupera ona, José tuir fali kursu iha Sentru Nasional Empregu Vokasional iha Tibar.

Hafoin ukun an, José hela iha klinika Uma Paz Bekora, no istoria ba nia hahú muda husi fatin ne’ebá.

José hahú ajuda serbisu balun iha klinika refere no koko mós aprende lian ingles.

Iha loron ida, José hasoru ema estranjeiru feto ida naran Dawn Fletcher ne’ebé hanorin iha Universidade Nasionál Timor Lorosa’e, no ema ne’e hakarak ajuda José atu kontinua estudu iha Universidade Dili.

Feto ne’e ikus mai foti José sai nu’udar nia oan hakiak. Feto ne’e mós mak lori José ba Australia hodi halo tratamentu.

Iha tinan 2002, José ho apoiu husi nia inan hakiak ne’e, konsege ba Australia hodi halo konsulta no halo operasaun ba nia ain, iha Prince of Wales Hospital, Randwick, New South Wales.

Maske nune’e, José nia ain labele fila ona ba normal. Nia la’o kudeik, no sei uza ai-tonka kiik hodi bele satan nia isin.

Maske nune’e, husi ninia hasoru-malu ho ema estranjeiru feto ne’e, José hahú hetan mós apoiu balun atu bele kontinua nia estudu iha universidade Cambodian School for Prosthetics and Otrhotics.

Iha tinan 2007, José sai duni ba Kambodia hodi hala’o estudu diploma kona-ba Prosthesis no Orthosis, no remata iha tinan 2008.

Hafoin remata estudu ne’e, nia fila mai Timor-Leste no hala’o servisu voluntariu iha Klibur Halibur Ema ho Defisiensia.

José nia sorte la to’o iha ne’e de’it, iha tinan 2012, nia hetan bolsu estudu ba programa strata 1 iha Universidade Hawai’i, Estadus Unidus Amerika. Iha neba nia aprende kona-ba Disability Studies (oinsa halo ain no liman falsu ka estudus defisientes nian).

Iha tinan 2014, nia konsege hasai diploma strata 1 no fila fali mai Timor-Leste hodi serbisu iha Ministériu Solidariedade Sosial to’o tinan 2016.

Iha tinan 2018, José hetan nafatin sorte di’ak. Nia hetan tan bolsu estudu ba Flinders University, South Australia hodi hasai mestradu kona-ba politika defisiensia no pratika (Master of Disability Policy and Practice) liu-liu ba lei defisiente nian, nune’e nia konsege remata iha tinan 2020 (tinan kotuk).

Ho esperensia lubuk ne’ebé José hala’o, nia hakarak atu inspira mós Timor-oan sira ne’ebé iha defisiensia fiziku atu labele moe no kontinua duni tuir mehi ne’ebé iha.

“Buat ida ne’ebé inspira ha’u mak ha’u sempre dehan ba ha’u-nia an katak ‘Ha’u-nia abilidade sempre boot liu ha’u-nia defisiensia’, ne’e mak ha’u-nia moto no ha’u rekoñese ha’u-nia abilidade, ha’u-nia defisiensia, ha’u-nia obstakulu", dehan nia.