Bainhira prepara daudauk matabisu, inan ne’e haree fila fali bani-been ne’ebé horseik nia kaben hatuun no ense ona ba botir no masa bee kiik nia laran no bani-isin balde kiik rua. Hafoin matabisu prontu no hatuur iha ninia fatin, inan ne’e hahú hiit bani-been iha botir no masa no hakat sai daudauk hodi fera nakukun ne’ebé seidauk moos.

Inan husi oan na’in 10 ne’ebé hela iha area Durusila, Suku Aimera-huun, Postu Administrativu Remexio, Munisipiu Aileu ne’e, toman ona ho kondisaun ida ne’e, tanba nia hala’o ona atividade ne’e durante tinan barak nia laran.

Viajen inan ne’ebé koñesidu ho naran Maria ‘Bani-been’ ne’e la’os viajen ne’ebé badak. Nia tenke la’o ain no leba bani-been husi nia hela fatin to’o mai Dili hodi fa’an iha area loza Pateo, besik Liseu Universidade Nasional Timor Lorosa’e (UNTL).

Nia hahú hakat neneik no bainhira to’o iha Mota-ulun Bekora, loron-matan hahú nakfera iha lorosa’e, lian barullu husi sidade hahú book nia tilun.

“Besik ona,” Maria hatete ba nia an no hahú hakat lalais.

Kosar ne’ebé sulin no iis ne’ebé hahú boot la konsege impede nia hakat. Maria ho ai ne’ebé tara hela bani-been no bani-isin kontinua la’o hodi fera sidade ne’ebé hahú barullu no nakonu ho atividade oioin.

Tinan 45 liu ba, bainhira Maria nia idade foin tinan 15, nia ho nia maun-alin na’in 2 tenke lakon sira-nia inan-aman. Ho kondisaun ne’ebé susar tebes, hakarak ka lakohi, Maria mós tenke esforsu buka dalan hodi bele hetan netik osan atu sustenta nia an.

Maria hahú koko fa’an hudi no has, maibé negosiu ida ne’e la kleur. Maria hahú koko atu fa’an bani-been no bani-oan, tanba iha sira-nia hela fatin bele hetan bani-been ho fasil. Hahú husi ne’e, Maria mós leba bani-been tuun mai sidade hodi fa’an.

“Bainhira ha’u-nia ferik ho katuas mate hotu, ha’u iha ona idade tinan 15, tanba sira na’in rua laiha hotu iha tempu ne’ebá ha’u tenke esforsu an ona par buka rasik osan,” dehan Maria iha dada-lia ho jornalista jornal INDEPENDENTE iha area loza Pateo, Dili, foin lalais.

Hafoin tinan balun nia laran fa’an bani-been, ikus mai Maria laran-monu duni ba mane ida ne’ebé hatene buka no hatuun bani-been no sira na’in rua deside hodi forma uma-kain. Husi sira-nia hamutuk ne’e, Maria ho Sebastião da Silva, hetan oan na’in 10, mane na’in 5 no feto na’in 5.

Maria sei leal ba ninia serbisu ne’e, maske nia tenke la’o dook no leba bani-been ne’ebé dala-barak halo nia kabas moras, maibé nia la rende. Ezijensia moris iha uma-kain obriga nia atu tenke kontinua, hamriik metin iha dalan ne’ebé nia hakat ona durante tinan naruk nia laran.

Husi esforsu ne’ebé nia halo, Maria konsege haree ona nia oan na’in 5, mane 2 no feto 3 forma familia, no na’in lima seluk sei hala’o estudu iha nivel Sekundaria no Pre-sekundaria.

“Ha’u hakarak fa’an nafatin (bani-been) to’o agora ne’e tanba se ha’u tuur iha uma de’it ha’u tauk moras, ne’ebé ha’u tenke lao fa’an,” dehan Maria ho oin-midar.

Bani-been ne’ebé Maria fa’an iha botir ida ho folin $5 no iha masa bee kiik ho folin $4. Bainhira sorte di’ak, bani-been no bani-oan ne’e ema sosa hotu, maibé se sorte la di’ak, ema sosa de’it botir ida ka rua.

Hatan ba nia kaben la ajuda mai fa’an bani-been, Maria dehan, nia ho nia kaben fahe serbisu ba malu. Nia kaben mak lorloron buka no hatuun bani-been no nia mak mai fa’an.

“Katuas-oan mak ba hatuun bani-been ne’e, ha’u mak hulan la’o iha luron hodi fa’an.”

“Ema balun dala-ruma deskonfia tanba ha’u lorloron sempre fa’an bani-been, dala-ruma sira hanoin ha’u kahur ho masmidar, maibé lae, tanba bani-been ida ha’u fa’an ne’e orijinal, katuas-oan mak hatuun direita depois ha’u mak la’o hodi fa’an,” dehan nia.

Oras hatudu ona tuku 6 loraik, loron-matan tuun daudauk ona maske nia manas sei hanas isin. Maria hiit hikas nia bani-been ne’ebé foin menus botir 2 hodi hakat fila fali tuir dalan ne’ebé ohin dader nia la’o liu.

Klaru, kolen leno sai hela husi nia oin, maibé la konsege halakon esperansa ne’ebé leno sai husi nia matan. Esperansa katak loron aban sei di’ak liu loron ohin.