Foin lalais ne’e, mosu kontradisaun ideia entre Ramos Horta ho Xanana kona-ba naran ba ponte Laleia. Horta hamosu ideia atu hanaran ponte Laleia ho naran ponte Nelson Mandela. Enkuantu, Xanana la konkorda ho hanoin ne’e no aseita liu atu hanaran ponte Laleia ho ponte Don Martinho.

Aleinde kontradisaun ideia ne’e, Horta mós konsege hamosu ‘kontradisaun’ balun kona-ba asaun karidade ne’ebé Xanana halo. Iha ninia intevista, Horta konsidera Xanana ‘subar’ intensaun politika iha ninia asaun karidade ne’e, tanba konsege mobiliza ema barak.

Maske iha ideia kontrariu no hamosu kritika, maibé serimonia kultura ba inaugrasaun uma-lisan husi familia boot Ha’urema, konsege ‘kesi hikas’ sira-nia amizade ne’ebé molok ne’e ‘nakdoko’ uitoan iha públiku nia oin.

Xanana ho Horta partisipa iha serimonia inaugurasaun uma-lisan haat husi familia boot Harema, mak hanesan uma adat Bermeta, Lekibela, Aculeboleor, no Uma Salala, iha suku Malabe, Postu Administrativu Atsabe, Munisipiu Ermera.

Serimónia inagurasaun ne’e hahú ho rituál oho karau, bibi, no fahi, no simu husi uma-mane no mane foun sira ne’ebé tama ho tebe-dai no lisensa ba beiala sira no forsa natureza ho lulik sira hodi fó matak malirin ba jerasaun husi uma-lisan hirak ne’e.

Hafoin halo inagurasaun, uma-lisan ne’e mós hetan bensaun husi Padre Paroku Atasabe, Arnaldo Frederico de Deus.

Iha inagurasaun ne’e, Xanana konta hikas nia naran “Kay Rala” liga ho uma-lisan sira nu’udar klamar no raan ba Timor-oan tomak ne’ebé adora uma-lulik hahú kedas husi tempu uluk to’o agora.

Xanana dehan, nia naran, “Kay Rala” ne’e foti tuir uma lisan husi Laleia, Manatutu ninian ne’ebé oferese husi nia avo lia-nain ka kuku sira husi uma lisan Lacluta-Viqueque nian.

“Iha funu ha’u hasoru ha’u-nia avó, nia dehan nune’e ‘Se o hakarak manan funu, se o komanda agora pelotaun ida, o funu hasoru Indonézia sira, o hakarak manan funu, naran ida José Alexandre ne’e soe tiha’, ha’u dehan ‘tanba sa?’ ‘Kuandu o tiru malu, enfrenta problema iha tiru malu ninian, o bolu, sira la koñese o, tanba ida ne’e ha’u koñese ó nia avo no vizavo sira’,” Xanana konta tuir konversasaun ida ne’ebé nia halo ho lia-nain ida.

“(Lia-nain husu Xanana) ‘o hili tau naran Kay Rala ou Kay Olo, se lori nafatin José Alexandre ó mate, ne’ebé tuir uma-lisan se o hakarak manan funu, José Alexandre soe tiha, tanba la’ós ita-nia naran’. Ne’ebé ha’u hili Kay Rala, nia haruka ha’u tuur tiha nia huu ha’u-nia rentos, ita temi karik dehan, simu matak malirin husi uma adat ida, nia matak malirin mai nia huu tiha ha’u-nia rentoos, nia dehan ‘hahú ohin o nia naran Kay Rala’, ne’e hahú iha Fevereiru 1976,”  dehan Xanana iha ninia diskursu.

Tuir Xanana, bainhira Timor-oan ida moris la fiar ba uma-lisan, sira-nia moris sei la dura no moris ne’e hanesan abuat la metin.

“Ha’u hato’o parabéns ba imi jerasaun ida ne’e, tanba imi fíar nafatin lisan mak to’o loron ita moris metin nafatin no ita mós fiar nafatin Maromak,” nia hatete.

Durante funu tinan 24 laran, Xanana dehan, membru Falintil barak mak lori biru, bua no malus ne’ebé sira foti husi uma lisan idaidak, no uma-lisan mak subar Falintil no povu hodi helik husi inimigu to’o hetan ukun rasik aan.

Xanana hahatun, nu’udar sarani ema hotu nafatin fiar Maromak, maibé labele haluha kultura, lisan no beila sira ne’ebé uluk kedas eziste.

Ba inaugurasaun uma-lisan, nia dehan, inaugurasaun ne’e importante, tanba ema idaidak bele buka hatene nia lisan rasik hodi hari dame no unidade ba nasaun.

“Ita fatuk ho rai, ita-nia bee ho ahi ita fiar mós. Hakarak hatutan katak, unidade ne’ebé imi haburas iha ne’e, ba konstrusaun uma ida ne’e, hametin tan, haburas, nakloke tan hodi ita hotu bele partisipa iha konstrusaun estadu no konstrusaun nasaun.”

“Kutura ne’e ita fiar hanesan mós ba Maromak, ha'u mós fiar maka’as, maibé ita-nia lisan, ita-nia kultura, ligasaun ho natureza, imi fiar ka lae?, maibé ha'u liu husi ne'ebá, ne'ebé halo took ba, uma-lisan haat ne'e, kaer metin unidade, labele estraga, kuda dame no domin, hodi harii no kontrui estadu,” dehan Xanana.

Iha fatin hanesan, eis Prezidente Repúblika Ramos Horta ne’ebé sai mós nu’udar beioan ida husi uma-lisan agradese, tanba nia rasik moris iha rai Atsabe.

“Ha'u kontente mai iha ne'e, tanba ida ne’e mak ita-nia identidade, uluk ha’u sei kiik moris iha ne’e, ha’u koñese didi’ak Atsabe, ninia povu badinas no respeita tebes kulutra,” dehan Horta.

Horta kongratula familia boot Ha’urema ne’ebé halo uma adat ne’e hodi fó mahon ba sira-nia jerasaun.

Entretantu, nain ba uma-lisan haat no mós nu’udar lia-nain, Jacinto Rigoberto agradese ba Xanana no Horta ne’ebé fó tempu hodi inaugura uma-lisan ne’e.

Jacinto dehan, familia boot Ha’urema harii uma-lisan ne'e la'ós maun-alin husi familia Ha’urema de'it, maibé husi parte hotu-hotu ne’ebé moris husi uma-lisan ne’e hodi habelar familia ne’e sai boot.

"La'ós maun-alin husi uma haat ne'e nian, maibé husi parte umane, mane foun husi fatin oioin ne’ebé ninia jerasaun sira mak tuur hamutuk hodi harii uma-lisan ne’e atu ami bele hetan nafatin matak no malirin,” dehan Jacinto.

Iha inaugurasaun ne’e, Horta mak tesi fita no Xanana mak asina plaka uma-lisan nian akompaña husi husi maun-alin, oan no bei-oan sira husi uma-lisan haat.