Iha tinan 1997, domin ne’ebé buras iha Agostinho Henriques no Carlota Pereira Freitas nia fuan halo sira deside forma uma-kain. Tinan tolu hafoin sai feen no laen, Carlota hahoris oan-mane ida ne’ebé hanaran José Armando Henriques Ximenes. Iha tinan tuir mai, 2001, Carlota hahoris oan-feto ida, Milca Henrique Ximenes, ho naran bolu ‘Amilca’.

Prezensa oan na’in rua ne’ebé loloos sai grasa ba uma-kain ne’e teki-teki nakfilak. Prezensa husi feto seluk halo uma-kain ne’ebé Agostinho ho Carlota forma nakdoko. Iha tinan 2004, bainhira Carlota isin-rua, desizaun atu fahe-malu ho Agostinho mosu.

“Ha’u boot mai haree mak ama de’it. Domin husi aman ne’e ha’u nunka sente. Depois ema dehan ‘oan-feto boot mak ne’ebá…’ ha’u sente fuan moras loos. Ooohhh.. entaun ha’u mak oan-feto boot, mais apa nia prezensa ne’e ha’u nunka sente. Ema dehan oan-feto nia domin dahuluk mak nia aman, mais ha’u lae, rona de’it lia-fuan apa, nunka sente nia domin,” dehan Amilca ho mata-been nakonu.

Iha tinan 2006, tinan ida hafoin Amilca nia alin mane, Peredrinho Armando de Salex Pereira moris, Carlota deside hodi forma fali uma-kain ho mane seluk. Nia husik Amilca ho nia maun-alin na’in rua hela ho sira-nia avo feto, Martina da Costa Pereira, iha Sabraka Laran, Bekora, no Carlota ba hela ho nia laen iha munisipiu Baukau.

Hahú husi ne’e, Amilca nia luta ba ninia futuru sai todan liu tan. Rendimentu ne’ebé Martina hetan husi atividade fa’an modo iha dalan-ibun sufisiente de’it atu sustenta sira-nia nesesidade lorloron, liu ida ne’e, avo feto ne’e nia kbiit la to’o ona.

“Bainhira sira-nia inan-aman fahe-malu ha’u mak haree ha’u-nia beioan na’in tolu ne’e. Ha’u fa’an modo atu bele hetan osan rahun balun ba sira,” dehan avo feto ne’e.

Luta ba Futuru

Iha tinan 2008, bainhira Amilca atinze idade tinan hitu, Martina hetan dalan atu Amilca bele hahú eskola. Martina hatama Amilca ba uma-mahon Madre sira nian no Amilca mós hahú eskola iha Eskola Sagrado Coração de Jesus, Sabraka Laran, Suku Bekora.

Hafoin hela iha uma-mahon durante tinan tolu, iha tinan 2011, Amilca fila hikas ba hela ho nia avo hafoin madre ne’ebé tau-matan ba nia, Onedia, fila ba nia rai, Brazil. Sorte, tanba Eskola Sagrado Coração de Jesus fó eskola ‘gratuita’ ba Amilca to’o nia remata iha tinan 2013.

Iha tinan 2014, Amilca kontinua ba nivel Pre-Sekundaria iha Eskola Santa Terezinha de Meninho de Jesus, Bedois. Sorte tan ba Amilca tanba nia la selu eskola to’o remata iha tinan 2016.

Hafoin remata iha nivel Pre-sekundaria, Amilca hakarak tebes atu kontinua estudu iha eskola vokasional. Amilca hakarak tebes atu kontinua estudu iha Eskola Sekundariu Tekniku Vokasional (ESTV) Bekora.

“Ha’u mak hakarak duni ba STM tanba ha’u sente eskola públiku ne’e la pas ba ha’u.”

Maske desizaun ne’ebé Amilca foti ne’e hetan kontra husi familia balun tanba konsidera karun no hatodan de’it nia avo feto, maibé Amilca mantein ho ninia desizaun. Ho mata-been nia husu atu nia avo suporta nia.

“Ha’u husu osan ba rejistu mais osan laiha. Sorte ha’u-nia osan balun ne’ebé ha’u rai iha hela, ha’u uza ba rejistu. Ha’u foti departamentu Mekânika Automóvel. Ha’u-nia maun mós ba rejistu iha STM. Depois ami tuir teste. Ikus, ema fó sai rejultadu teste ha’u-nia naran liu, ha’u-nia maun la liu.”

Problema mós mosu. Atu rejistu hodi hahú estudu, Amilca presiza hatama osan $115. Martina mós hakfodak ho montante osan ne’ebé Amilca aprezenta. Nia hirus tanba sa Amilca buka eskola ne’ebé ho folin karun. Maske nune’e, Martina buka dalan hodi bele hetan osan atu suporta Amilca.

“Ha’u dehan ba avo ‘ha’u tenke ba eskola iha ne’ebá’. Ha’u-nia tiun sira rona ida ne’e sira hirus no baku ha’u. Mais ho tanis ha’u dehan nafatin ‘ha’u tenke ba eskola’, ne’ebé ha’u-nia avo hanoin ha’u, entaun nia ba deve ema-nia osan fó ha’u ba rejistu,” Amilca konta.

Loron ikus molok tempu rejistu ba ESTV Bekora taka, ksolok ba Amilca mosu. Nia avo feto lolo osan ba nia no husu atu nia ba lalais eskola hodi rejistu. Ho antusiazmu no gratidaun, Amilca halai lalais ba ESTV Bekora.

“Bainhira ha’u to’o mestri sira aruma ona sasan, atu taka ona. Ha’u mak ikus liu. Rejistu tiha, ha’u-nia laran hahú kamaan ona.”

Maibé, problema foun mosu. Amilca presiza osan atu sosa sasan balun hodi ba tuir orientasaun. Hanesan baibain, nia avo feto mosu hodi sai ninia eroina.

“Avo kal deve liu, entaun avo fó osan ha’u ba sosa sasan orientasaun nian,” feto-raan ne’e konta.

Maibé ida ne’e la’os rohan. Luta loloos ba Amilca foin hahú.

Mosu hanoin atu ‘estraga an’

Tinan 2017, ho hakat ne’ebé kaman no nakonu ho esperansa Amilca hahú nia estudu iha departamentu Mekânika Automóvel, ESTV Bekora. Maske sei hasoru difikuldade balun kona-ba osan selu eskola kada fulan nian, maibé Amilca konsege pasa tinan dahuluk ho di’ak.

Problema hahú mosu neneik. Bainhira nia tama iha tinan daruak, ho rendimentu negosiu husi avo feto ne’ebé tuun, Amilca hahú hasoru difikuldade atu hetan osan $15 hodi selu eskola kada fulan.

“Ha’u atu la eskola iha kelas dua tanba avó nia forsa la to’o ona, mais sorte ha’u-nia aman-sarani ajuda uitoan-uitoan to’o kelas 3.”

Iha tinan hanorin foun 2019, Amilca hanesan hamriik entre dalan sanak: Para ninia estudu, ka kontinua. Opsaun lubuk mosu nabnaban iha ninia hanoin. Opsaun ne’ebé aat liu mós nia ‘prepara’ ona.

“Agora atu ba estajiu tenke hatama osan $65. Ha’u husu avo, osan laiha ona. Entaun ha’u dehan ba ama ‘se imi la fó osan mai ha’u atu hatama entaun ha’u  sai aat de’it ona’. Ha’u faan ha’u-nia an hanesan enjoy ha’u-nia moris, ne’e ha’u sala, mais atu selu ba eskola…..! Ha’u hakarak susesu. Karik hodi aat ne’e mak bele hetan diploma SMA nian ne’e.”

Amilca sente lakon ona esperansa. Familia laiha ona kbiit atu fó apoiu. Loron ikus atu hatama osan mós besik daudauk ona. Amilca deside hodi foti opsaun aat liu ne’ebé iha loron hirak ne’e mosu iha ninia hanoin.

Amilca ba hasoru nia kolega ida, Simão Pedro Coreia, no husu ba nia kolega ne’e atu buka ema ne’ebé bele selu nia hafoin nia oferese nia an ba ema ne’e.

“Nia ba uma husu ha’u-nia ajuda, pas ha’u mós arraska hotu, osan mós laiha, ne’ebé nia foti desizaun ne’ebé ladun di’ak ne’e mak ha’u dehan ‘labele tanba dalan laos mak ida ne’e, dalan seluk sei iha, labele hanoin badak, keta halo aban-bairua O menyesal’,” Pedro konta.

Bainhira iha hakarak, sei iha dalan. Ida ne’e mak Amilca hetan. Bainhira nia sente katak dalan laiha ona, Pedro konsege hetan dalan. Nia lori Amilca ba hasoru Amu Parokia Bedois, Padre Herminio de Fátima Gonçalves, no konta kona-ba problema ne’ebé Amilca hasoru.

Hafoin rona problema ne’e, Amu deside hodi fó apoiu ba Amilca atu kontinua ninia estudu.

“Amu foti osan depois intrega ba ami no ami fila,” dehan Pedro.

Ho apoiu ne’ebé Amilca hetan, Amilca kontinua ninia eskola no konsege remata nia estudu iha tinan 2019.

Naroman pedasuk

Diploma Sekundaria iha ona liman. Amilca sei hakarak atu kontinua ba ensinu superior. Nia tuir teste iha Universidade Nasionál Timor Lorosa’e (UNTL), maibé atu koalia oinsa, nia la konsege passa.

Maske nune’e, ho esperensia moruk ne’ebé nia hetan iha nivel sekundaria, Amilca la obriga an atu tama ba universidade privadu. Nia deside hodi tuir deit kursu lian Ingles iha Canox.

Atu bele finansia ninia kursu ne’e, Amilca ajuda ninia viziñu hodi halo dose no kada fulan nia hetan osan $15. Laos de’it ‘salariu’ kiik ne’e mak viziñu oferese ba nia, kada loron nia viziñu ne’ebé loke kioske ne’e fó osan transporte ba nia hodi selu karreta ba tuir kursu.

Iha tinan 2022, naroman pedasuk hahú mosu. Fundu Dezenvolvimentu Kapital Humanu (FDCH) ninia avizu kona-ba Bolsa Hakbiit hamoris hikas Amilca nia esperansa atu kontinua estudu iha nivel universidade.

Amilca hatama aplikasaun ba FDCH no ikus mai parte FDCH admite nia hodi bele asesu ba Bolsa Hakbiit. Maske nune’e, problema foun ida mosu bainhira Amilca atu loke konta bankaria hodi bele hetan transferensia fundus FDCH nian.

“Ha’u atu loke konta bankaria sira dehan presiza BI (Bileti Indentidade). Ha’u ba iha Ministériu Justisa, sira dehan presiza lori sertidaun RDTL. Problema mak ha’u-nia sertidaun RDTL mós seidauk iha, entaun ha’u tenke trata uluk lai sertidaun RDTL depois mak trata fali BI.”

Amilca tenke lori ninia sertidaun batismu no inan-aman ninia sertidaun batizmu atu bele trata sertidaun RDTL. Mosu tan problema, tanba nia avo mane nia apalidu diferente ho apalidu ne’ebé hakerek iha Amilca nia aman ninia sertidaun.

“Sira la simu. Maibé sorte, tanba maun jornalista ida, ne’ebé rona ha’u-nia istoria husi kolega balun, ajuda ha’u. Maun ne’e ba hasoru ho parte Ministériu Justisa nian no konta ha’u-nia istoria ba sira. Ikus mai, sira hasai despaisu no trata ha’u-nia sertidaun RDTL ho BI,” Amilca konta.

Hafoin kompleta dokumentus ne’e, parte FDCH mós eskoila Amilca hodi ba kontinua nia estudu iha Dili Institute of Technology (DIT). Iha DIT Amilca hili Departamentu Enjeñaria Mekanika.

Diretór FDCH, Cristovão Reis hatete, Amilca merese duni atu hetan Bolsa Hakbiit.

Kriteira ba Bolsa Hakbiit ne’e, Cristovão dehan, tenke ema ho kondisaun kbiit laek hanesan inan-aman soe-malu, defisiensia no seluk tan.

“Inan-aman soe-malu depois oan ba hela fali ho tiun, ama boot, ama kiik ou bele ba hela fali ho nia avó ne’e merese duni hetan bolsa. Ne’ebé aproveita bolsa ne’e, uza estuda didi’ak par bele termina kursu no uza titulu ne’e bele buka moris ba futuru,” dehan Diretór ne’e.

Diretór Departamentu Enjeñaria Mekánika, DIT, Justiniano Salvadór Guteres hatete, durante ne’e Amilca ativu tebtebes iha ninia estudu.

“Sira hamutuk na’in 32, inklui mós ho nia (Amilca). Nia valor di’ak hotu. Agora sira semester lima ona,” dehan nia.

Naroman pedasuk mosu ona hodi leno netik Amilca nia dalan ba futuru. Bolsa Hakbiit husi FDCH halakan esperansa Amilca ne’ebé iha tinan hirak ba kotuk hahú namlaek.