Projetu fíziku sira hanesan, aeroportu, estrada, ponte, eletrisidade, ospitál, konstrusaun monumentu Lifau, no seluk projetu ki'ik seluk tan.

Mezmu nune’e, sosiedade sivíl sira mós preokupa mosu mal-administrasaun no problema kona-ba paradeiru Ró Haksolok la iha informasaun klaru.

“Ita haree iha mudansa lubuk ne’ebé akontese iha ne'ebá tanba uluk Oekusi ne’e ita haree hanesan bai-bain maibé agora investimentu ba infraestrutura ne’e ita haree avansadu, ita haree iha ponte di’ak, estrada, aeroportu di’ak, klínika di’ak,” dehan Diretór Ezekutivu ONG Luta Hamutuk, José Alves ba diáriu ne’e iha kna’ar fatin, Faról,  Sesta (29/03).

Progresu sira ne’ebé halo ona iha Oekusi sai modelu ba governu atu halo mós mudansa iha munisípiu 12 la’o balansu hanesan Oekusi nian hodi labele hamosu deskristianizasaun ba dezenvolvimentu iha ka munisípiu.

Kona-ba mandatu Alkatiri nian ne’ebé sei termina, José dehan ne’e kompeténsia governu atu fó nafatin fiar ba Alkatiri ou troka ema foun importante mak tenki iha nasionalizmu hanoin di’ak hadi'a nasaun lori povu ba moris di’ak sai neineik husi mukit.

José hatutan, mezmu Alkatiri ho ekipa halo ona buat barak, maibé sira observa sei mosu problema ki'ik balun iha sistema administrasaun REAO/ZEESM presiza hadi'a hodi hatudu transparénsia no governasaun di’ak hodi labele hamosu problema hanesan, ró Haksolok ne’ebé sai esperansa ba povu Oekusi too agora la hatene ró nia paradeiru, tanba osan tokon gasta hodi sosa ona ró too agora seidauk mai Timor-Leste hodi halo povu atu haksolok.

 “Ha’u hanoin presiza hare iha relatóriu ZEESM nian parlamentu rasik mós haree no preokupa ba sistema administrasaun  mosu mal-administrasaun inklui problema ró Haksolok sai preokupasaun ba povu tomak,” nia preokupa.

Nia hatutan, molok Alkatiri atu ramata mandatu presiza fó informasaun klaru kona-ba problema ró Nakroma nian hodi povu bele hetan informasaun klaru.

Iha fatin ketak, Diretór Ezekutivu, Asia Justice and Rights (AJAR), José Luis Oliveira dehan, se sukat no hare progresu fíziku dezenvolvimentu Oekusi la’o avansadu foin atinji too porsentu 60 (%) de’it.

Progresu iha Oekusi ema haree husi dook de’it entermus fíziku iha signifikante ho kualidade di’ak se kompara ho projetu konstrusaun boot iha fatin sira seluk hanesan auto estrada Suai, Ainaru, Ermera foin maka halo agora aat fali ona, ida ne’e sai hanesan problema ida.

“Ha’u bele dehan iha aspetu konstrusaun seidauk konklui ka halo hotu iha Oekusi tanba, dalan husi Pante Makasar, Oesilu seidauk iha ida ne’e sei entremus ekonomia dalan ida ne’e mós estratéjiku tebes tanba atu liga Oekusi ho Kefa-Kupang ka dalan ne’ebé liga husi Pante Makasar ba Citrana ba Oesilu ne’e mós seidauk iha. Ne'e duni ha’u bele dehan katak foin 60% konstrusaun fíziku maka alkansa ona,” nia informa.

Nia hatutan, agora daudaun governu gosta osan tokon hodi harii uluk projetu fíziku mak barak , maibé se haree ba vida ekonomia povu seidauk iha mudansa ruma.

Tuir nia katak, mezmu progresu fíziku aeroportu, klínika, otél boot balun halo ona, maibé hare ba reseita ekonomia ne’ebé tama ba povu Oekusi seidauk hare nia klareza. 

 “Ita iha klínika halo tratamentu ba fuan ida ne’ebé ita dehan modernu, maibé se maka ba konsulta iha ne'ebá?, Ida ne’e pergunta atu sukat katak dezenvolvimentu ne’ebé fó duni no kria duni kondisaun ba dezenvolvimentu ekonomia ka lae? no dezenvolvimentu ekonomia ne’ebé hetan ne’e fó duni moris di’ak ba povu Oekusi ka lae?. Tanba tuir konseitu ZEESM povu Oekusi maka sai na’in husi atividade ekonomia,” Luis preokupa.

Nia hatutan, autoridade ZEESM tenki iha dadus atu hatudu ba públiku katak se buat barak halo ona, povu hira mak hetan servisu no povu sente duni kalae modelu dezenvolvimentu ne’e kalae, tanba projetu barak halo povu mós vítima husi prosesu eviksaun.

Mosu Irregularidade Barak

Entretantu,  Presidente Bankada CNRT Deputadu, Duarte Nunes informa  iha relatóriu Kámara de Kontas nian hatudu, problema irregularidade barak mosu iha RAEOA/ZEESM durante  tinan 2014-2015.

“Ami polítiku sira iha PN kuandu hare hetan failansu sira hanesan ne’e ami ko’alia la taka buat ida. Agora se mak iha knaar tomak atu hare prosesu sira ne’e so ministériu públiku”, dehan Duarte.

Duarte dehan, relatóriu Kámara de Kontas presiza fó sai hodi povu hatene, no servisu autoridade ZEESM ba tinan 2016-2018 mós seidauk halo.

Mezmu nune’e, Duarte rekoñese kapasidade Prezidente ZEESM, Alkatiri durante hala’o servisu tinan haat  iha duni kapasidade atu halo servisu.  Ne’e duni, bainhira governu hanoin atu troka ema seluk, ne’e depende mós ba desizaun estadu nian.

“Ha’u hanoin nasaun ne’e tenki la’o ba oin, ema barak prontu atu halo servisu kuandu estadu fó fiar ba nia. Ne’e duni governu mak iha kompeténsia atu hare figura ruma ne’ebé di'ak para bele kontinua servisu RAEOA nian ba oin, maibé to’o agora ha’u seidauk hataan informasaun atu troka ka lae,” katak nia.

Tuir informasaun husi Bankada FRETILIN iha Parlamentu Nasionál hetan daudaun ne’e governu prepara ona figura eis membru governu rua atu asumi kargu nu’udar prezidente REAO, bainhira mandatu atuál Prezidente REAO, Mari Alkatiri remata iha fulan Juñu tinan ne’e.

Antes ne’e, Prezidente REAO, Mari Alkatiri dehan, nia mandatu sei remata ona fulan Juñu tinan ne’e, no atu troka ou kontinua knaar hein desizaun prezidente repúblika no primeiru ministru.

 “Se desizaun mai dehan troka, ha’u basa liman tanba submete ona ba desizaun governu no estadu,”dehan Alkatiri.

Too notísia ne’e hatún, diáriu ne’e tenta konfirma ho Primeiru Ministru, Taur Matan Ruak seidauk iha komentáriu ruma.