Iha 8 Setembru 2022, komunidade sira iha area Markoni halo asaun protesta bainhira kompaña Xina hahú halo konstrusaun, tanba konsidera rai ne’e nu’udar rai estadu nian.
Iha momentu ne’ebá, Ministru Justisa, Tiago Amaral Sarmento, tuun kedan ba fatin hodi halo intervensaun.
Maibé, iha 16 Setembru, kompaña hahú tula material hodi harii moru haleu rai ho medida metru 1.250 kuadradu ne’e.
Ho asaun husi kompaña ne’e, ekipa husi Diresaun Nasionál Terras no Propriedade (DNTP), Sekretaria Estadu Terras no Propriedade (SETP), tuun direitamente hodi hapara konstrusaun. DNTP mós hasai notifikasaun ba kompaña refere.
Diretór Jeral Terras no Propriedade, Lucas Antonio da Costa hatete, rai iha Markoni ne’ebé kompaña Xina hakarak uza ne’e rai estadu nian no to’o ohin loron Ministériu Justisa seidauk autoriza kompaña refere atu halo kontrusaun ruma.
Bazeia ba lei, nia hatete, kompaña ka pesoal balun ne’ebé hakarak utiliza rai estadu tenke hato’o pedidu ba DNTP no DNTP sei halo levantamentu hafoin hasai autorizasaun.
“Konstrusaun ne'e ami la hatene, sira halo akordu partikular, ami la hatene ida ne'e, derrepente utiliza ne'e sein autorizasaun Ministériu Justisa, liu-liu Terras Propriedade,” informa Diretór Jeral ne’e iha nia knar-fatin, Sesta (16/09).
Tuir Lucas, iha pesoal balun husi DNTP Munisipiu Dili mak fasilita dokumentu legal ba kompaña Xina hodi halo kontrusaun.
“Tuir informasuan katak Diretór ida iha Munisipiu Dili husi Diresaun Teras Propriedade (mak) haree ida ne'e, nia hato'o ba ekipa relatoriu levantamentu katak rai ne'e estatutu privadu, maibé parte husi Ministériu Justisa haree katak ida ne'e rai estadu.”
“Sira halo levantamentu ne'e mós fora husi oras servisu no ema hotu hatene ida ne'e, tanba ne'e ami halo ona relatoriu ba Ministru Justisa hodi prosesa ba ida ne'e, tanba funsionariu sira halo servisu fora husi oras servisu ida ne'e kontra regras, prosedimentu, ita hein de'it nia prosesu.”
Nia hatutan, nia parte sei loke prosesu investigasaun ba funsionariu refere no bainhira komete duni kazu ne’e sei fó sansaun.
Kona-ba deklarasaun husi sidadaun ida ne’ebé hatete nia nu’udar na’in ba rai, Diretór Jeral ne’e hatete, maske sidadaun ne’e iha buletin ba rai, maibé dezde uluk to’o agora estatutu rai ne’e nu’udar rai estadu nian.
Molok ne’e, komunidade ida, Joanico Gonçalves deklara sai nu’udar na’in ba rai iha klinika 333 nia oin.
Nia hatete, rai ne’e pretense ba nia ferik-oan, Fatima Sumartin Mari Alkatiri, nia familia ninian.
"Ami na’in ba rai iha ona direitu, hatama dokumentu sira ba governu, ne'ebé rekoñese liu husi Land Property, inklui ba konstrusaun ida ne'e MOP nia autorizasaun, dezeñu inklui buletin sira iha hotu," dehan nia.
Xefe Suku Fatuhada, Marcelino Soares hatete, nia haruka duni Joanico Gonçalves nu’udar na’in ba rai hodi aprezenta dokumentus rai nian iha DNTP.
Tanba, nia hatutan, Konstitusaun Repúblika Demokratika Timor-Leste rekoñese dokumentus tolu hodi hatuur na'in ba rai, mak hanesan buletin ofisiál portugés, sertifikadu Indonézia nian, no deklarasaun pessoal ne'ebé hetan asina husi liu-rai tempu uluk nian.
“Ho hirak sira ne'e hotu mak ha'u halo rekomendasaun ba iha DNTP, entaun sira mak tenke identifika loloos," dehan nia.
Nia hatutan, DNTP mak bele rejistu bens no moveis abandonadu nu’udar propriedade privadu ka estadu nian, no bele halo impedimentu ho justifikasaun katak rai ne'e estadu nian ka privada.
"Klaru ha'u rekoñese submete dokumentu sira ba DNTP no Servisu Kadastral maibé fó autorizasaun hodi halo konstrusaun ne'e depende ba sira, maibé konstrusaun ida hahú harii lutu ne'e ha'u seidauk iha koñesimentu," katak Xefe Suku ne’e.
