Moris iha situasaun defisil nia laran, haree ameasa no torturasaun, hasoru injustisa, obriga Timor-oan sira, maske ho idade labarik, hodi deside ninia pozisaun. Mate ba liberdade ka moris nafatin iha ema nia hanehan opsaun ne’ebé tenke eskolla.

José sai nu’udar ezemplu kiik ida husi labarik Timor-oan ne’ebé brani deside hodi hili “mate ka moris, ukun rasik an” sai ninia prinsipiu. Ida ne’e bele prova ho ninia envolvimentu iha grupu rezistensia ho naran Loriku Aswain.

“Bainhira ha’u envolve an iha grupu Loriku Aswain ne’e ha’u iha idade tinan 9. Iha grupu ne’e ami organiza malu ho kolega barak ne’ebé iha prinsipiu hanesan par atu luta ba ukun rasik an,” dehan José ne’ebé iha tinan 2020 ne’e atinze ona idade tinan 45, iha dada-lia ho jornalista jornal INDEPENDENTE iha semiteriu Santa Kruz, Dili, Tersa (10/11).

Iha momentu ne’ebá, José hatete, iha ema barak ne’ebé envolve iha grupu ne’e, maske nune’e sira ladun koñese malu, maibé sira iha prinsipiu ida de’it atu defende povu no nasaun ida ne’e.

“Husi ami-nia grupu Loriku Aswain ne’ebé konsege lakon iha masakre Santa Kruz ne’e iha ema na’in 3,” dehan nia.

Envolve iha Masakre Santa Kruz

Iha tinan 1991, bainhira José ho idade tinan 16, nia mós hola parte atividade hirak ne’ebé to’o ikus mai hamosu masakre Santa Kruz.

Hafoin intelijensia Indonezia nian tiru mate Sebastião Gomes, José hamutuk ho joven sira seluk organiza malu iha Igreja Motael hodi ba hakoi saudozu Sebastião iha Santa Kruz.

Iha momentu ne’ebá, nia konta, bainhira saudozu Sebastião mate, laiha kaixaun atu hatoba saudozu nia isin, nune’e, José hamutuk ho joven sira seluk tama-sai bairo hodi rekolla kontribuisaun atu sosa kaixaun ba saudozu.

Husi kontribuisaun ne’e ami konsege halibur osan uitoan hodi sosa duni kaixaun ida mak hatoba saudozu ba laran ne’e,” nia konta.

Durante serimonia funebre ba saudozu, joven sira hahú hanoin atu di’ak liu halo asaun ruma, tanba se lae, joven sira sei mate mohu.

“Tanba iha igreja de’it mós sira oho tiha, sa tan ita sira ne’ebé iha li’ur. Ne’ebé joven sira komesa organiza malu no ikus mai mosu duni asaun iha 12 Novembru,” dehan nia.

Hetan Tiru iha Ain

Hafoin misa ba loron 40 saudozu Sebastião nia mate, joven sira ne’ebé partisipa misa iha Igreja Motael organiza malu ho la’o ba Santa Kruz atu kari aifunan iha saudozu nia rate.

Bainhira to’o iha semiteriu Santa Kruz, militar sira hahú tiru razada no ema lubuk ida mak mate no hetan kaek, inklui José ne’ebé hetan tiru iha nia ain.

Maske sente moras, maibé José kontinua halai tama ba Bairo Santa Kruz no kontinua halai ba Audian hodi tama ba rezidensia Bispu Dom Carlos Ximenes Belo.

“Bainhira Amu Bispu haree, nia dehan ba ha’u atu hein par Dotor sira husi Igreja Motael mai haree lai, maibé ha’u hatan ba Amu Bispu dehan ‘se ha’u iha ne’e to’o tuku 5 lorokraik ha’u bele mate tanba ha’u-nia ran sai barak loos’.”

Tan ne’e, José husu atu tula nia ba ospital Toko Baru, atual Ospital Nasionál Guido Valadares, hodi hetan asistensia.

Bainhira to’o iha ne’ebá, José hasoru nia kolega na’in 4, feto 2 no mane rua, no sira hahú hetan asistensia balun, maibé la kleur de’it karreta militar to’o iha ospital hodi lori kedas sira na’in 4 ba ospital militar nian iha Lahane.

To’o iha Lahane, la’os asistensia mediku mak sira hetan, maibé torturasaun.

“To’o iha Lahane sira baku ami to’o ran sai husi ha’u-nia inus no tilun rua ne’e hotu,” dehan nia.

Hafoin halo torturasaun, militar sira bobar de’it José nia ain ne’ebé kanek ho ligadura, no nia kontinua iha ospital Lahane to’o fulan ida ho balun.

“Bainhira sira husik ha’u fila ba uma, ha’u kore sai hotu ligadura ne’e hodi tau fali aimoruk tradisional ne’e mak lori ha’u-nia ain di’ak to’o agora ne’e. Se ha’u mak la tau aimoruk ita nian karik oras ne’e ha’u-nia ain tesi kotu tiha”.

Hafoin sente nia ain di’ak ona, José deside hodi halai ba ailaran atu ba hamutuk ho Falintil sira iha Rejiaun III Vaimori, maibé tanba orientasaun husi Komando Luta, ikus mai nia tuun fali mai vila hodi kontinua ho atividade klandestina iha kaixa OJETIL.

Moris Ohin Loron

Maske hetan sofrimentu oioin durante tempu rezistensia, maibé iha tempu liberdade ne’e nia sei hasoru situasaun ne’ebé defisil.

“Hafoin ita hetan independensia mai to’o ohin loron ha’u laiha servisu, agora dadauk ne’e ha’u nia kaben mak servisu nu’udar mediku hodi sustenta hela ami-nia uma laran, ne’ebé ajuda ho ha’u-nia pensaun sobreviensia ne’ebé ha’u hetan ne’e,” dehan José.

Tuir nia, bainhira tempu kampaña ba eleisaun nian, lider politiku sira foin presiza sira hodi hakbesik an, maibé liu tiha sira haluha ona.

“Depois de sira ukun, sira haluha tiha ami, husi ami hanesan ne’e de’it, ne’ebé ha’u ho ha’u-nia kolega sira deside di’ak ita husik ona partidu sira ne’e par hodi haree de’it ita-nia familia, haree ita-nia oan sira mak aban-bairua bele halo netik buat ruma ba ita,” dehan nia.