Primeiru-Ministru konta tuir sekuénsia ne’e tanba, komemorasaun tinan-50 Proklamasaun Unilaterál Independénsia importante tebes no sei la komemora bá dala-rua.
“Ohin ita rona tiha ona Proklamasaun RDTL. Atu koalia oituan deit, Tempu ne’eba ha’u hanesan Jornalista. Testu proklamasaun ne’e mós ami mak halo iha uma boot ida iha jardim 5 de maiu nia kotuk, besik hotel Timor. Ami servisu ho katuas sira ne’ebá,” PM Xanana hahú konta.
Loron 28 Novembru mosu tanba iha fulan-Agostu 1975, Partidu Uniaun Demokratiku Timorense (UDT) halo golpe tanba ho ideolojia hosi Frente Revolusionáriu Timor-Leste Independente (FRETILIN) ninian.
Xanana Gusmão mós ema kaer hatama bá kadeia, depois FRETILIN halo kontra gople, hosi ne’e sira halai mai bá sorin balun. Foin lalais ne’e Timor-Leste selebra mós tinan 50 Balibo-five ne’ebé sira óho jornalista Australianu na’in-lima.
Ne’e tanba forsa Indonézia hamutuk ho maluk timoroan balun komesa tama daudaun ona, nune’e Timoroan sira mós komesa mobiliza forsa hosi territóriu tomak ne’ebé hakilar bá hotu-hotu, iha ne’e komesa duni daudaun hosi Suai to’o Batugade, sira mós tama daudaun ona hosi Bobonaro. Momentu ne’ebá FRETILIN halo reuniaun bo’ot ida iha Lahane tanba Francisco Xavier do Amaral hela iha ne’ebá, no Xanana Gusmão mak akompaña nu’udár jornalista.
Iha reuniaun ne’e ko’alia kona-bá inimigu ne’ebé komesa tama daudaun ona hosi parte Norte to’o ona Atabae nian, iha Sentru to’o ona Maliana no iha parte Súl liu tiha ona to’o iha Suai ninian.
Ho ida-ne’e maka hanoin katak, atu defende direitu bá ukun an, bá independénsia, Komité Sentrál FRETILIN deside katak, di’ak-liu halo Proklamasaun Unilaterál hodi bele haruka membru Governu balun bá rai li’ur hodi bele bá ko’alia iha katak Timor-Leste ukun rasik an tiha ona, ho Proklamasaun Unilaterál nune’e karik bele evita invazaun bá Timor tomak.
“Deside tiha ida ne’e, fí tiha testu ne’e mai ha’u lori b kraik, iha imprensa uluk tempu portugues nina kedas, hodi halo imprensaun no intrega tiha fali hodi deklara proklamasaun unilateral indepedensia iha tinan 50 liu bá iha palasiu Governu agora dadaun ne’e,” PM Xanana haktuir liu husi Komunikadu ne’ebé Online INDEPENDENTE asesu iha pajina Ofisial Primeiru MinistruKayrala Xanana Gusmão, Sesta (28/11).
Xanana haktuir, Tanba nesesidade boot tebes, maka loron 25 Abríl 1974 mosu la’ós tanba Timor-Leste, maibé tanba funu iha Ángola, Moçambique no Guiné-Bissau hodi rezulta soldadu Portugés mós mate barak iha ne’ebá, katak funu ne’e sei la hotu tanba Angola no Moçambique mós simu apoiu husi li’ur, nune’e militár Portugés sira halo golpe iha Portugal, hanaran “golpe dos cravos” tanba la tiru-malu maibé sira lori ai-funan mak mai, ne’ebé iha tinan kotuk mós selebra tinan-50 bá golpe ida-ne’e.
Ida-ne’e Governu Portugés dehan Timor hili, hakarak saida?. Angola, Moçambique, Guiné-Bissau, São Tomé e Príncipe, Cabo Verde, sira hetan tiha ukun a’an iha tinan 1975, Timor-Leste mak sei iha prosesu ida. Prosesu difísil tanba hakarak duni ukun an, tanba bei-ala sira mós hakarak ukun an maibé iha iha 1974 nia laran Timoroan sira konfuzu tebes atu liu-husi dalan ida ne’ebé loos.
Tanba ne’e maka Abilio Araújo iha Portugál lori jovens no estudante sira hodi hanorin kona-bá Marsizmu. Tanba marsizmu ne’ebé aplika iha Angola, Moçambique no Guiné-Bissau, hetan apoia kilat hosi Rusia hodi treinu iha rai viziñu sira nune’e mosu 25 Abríl no iha-ne’e mosu UDT, FRETILIN no APODETI.
APODETI mosu hakarak atu Timor-Leste ukun an, maibé tenke halo uluk preparasaun másimu bá kondisaun hanesan tenke iha osan rasik no seluk tán.
UDT hanoin katak ita seidauk preparadu didi’ak ikus fali sira dehan katak karik bele iha períudu tranzisaun ida hodi bele prepara rekursus umanus ne’ebé bainhira ukun an bele halo buat ruma. FRETILIN dehan, independénsia immediata.
Tempu ne’ebá tanba la hatene polítika, nune’e Xanana Gusmão bá servisu iha Darwin-Austrália hakarak rai osan nune’e bainhira hetan tiha ukun an bele fila-fali mai halo investimentu iha área agrikultura.
Bainhira Xanana Gusmão iha hela Darwin, malae balun husu nia dehan ‘imi halai tiha ona, no nia hatán “sim”, tanba iha 11 Setembru ASDT ne’ebé hakarak ukun an muda tiha bá FRETILIN no FRETILIN hakarak independénsia imediata.
Xanana Gusmão konsidera katak, ho buat sira ne’e hotu mak lori Timoroan hotu atu bele komprende kona-bá tanba saida mak tinan-50 Proklamasaun Unilaterál Independénsia?
“Ha’u mai la’os atu kritika, maibé ha’u mai atu foti sira nia korajem, maibé istória la;os tiha ona, tanba ne’e mak ha’u hakarak esklarese tanba proklamador sira mate hotu ona, balun sei moris. Iha momentu ida ne’eha’u hatene katak prezidente republika iha Diili hamutuk ho sira presta om,enajem ba sir,” PM Xanana hateten.
Maibé, bainhira inimigu la dudu daudauk ona, karik proklamasaun unilaterál ne’e laiha. Maibé, tanba inimigu dudu dadauk ona to’o Suai, Batugade, Maliana no Suai, maka FRETILIN hanoin katak di’ak liu proklama tiha sai Repúbliku ida, forma tiha Governu hodi haruka membru governu balun bá li’ur ne’ebá hodi dehan katak Timor ukun an tiha ona, husu favár ida bá ONU atu defende netik Timor.
Tanba ida-ne’e maka, mosu Delegasaun FRETILIN iha Servisu Esteriór (DFSE) kompostu hosi Mari Alkatiri, José Ramos-Horta, Rogério Lobato sira lubuk ida mak servisu iha ne’ebá hodi fó hatene katak RDTL ne’e iha tiha ona.
“Nune’e ho komemorasaun tinna 50 ne’e, hodi hanoin desizaun ne’ebé hasai tiha ona iha ne’ebá nu’udar desizaun korajoza duni. Ida-ne’e mak presta omenajem ohin ne’e. Ha’u konta istória no temi ida ne’e la]os atu hatun ema maibé konta tuir istória. Tanba loron ida ne’e hatudu timoroan sira bainhira momentu difisil, nia mós hatene sai desizaun ne’ebé difisil mós,” Xanana Gusmão konta tuir.
Tanba iha tinan ida-nia laran husi embaixada Austrália iha Jakarta, buka kontaktu atu hetan netik apoiu balun no konsege hetan apoia hosi Portugál, Angola, Moçambique, Guiné-Bissau, São Tomé e Príncipe no Cavo Verde, Brazil bá Timor-Leste nia ukun an.
Maibé, tanba nasaun membru CPLP nian iha Áfrika ne’ebá foin mak ukun an, sira-nia situasaun susar tebes nune’e sira nia lian mós susar.
Iha altura ne’ebá Portugál mós foin mak hahú daudaun ho demokrasia, situasaun difísil tebtebes, nune’e maka Timoroan sira mós iha 1975 haree bá problema ne’ebé difísil liu tán, inimigu tama dadauk, Timoroan kilat laiha, desizaun difísil to’o haluha tiha ideolojia.
“Atu dehan de’it, ita hotu hakruuk ba korazem husi timoroan sira ne’ebé ukuk deside atu proklama unilateral;mente timor nu’udar RDTL” PM Xanana esplika.
Atu kompleta ida ne’ebé dehan difísil ne’e hodi dehan katak, 28 Novembru liu tiha prepara ona ekipa ida atu bá rai-li’ur hodi defende direitu Timor-Leste nian bá ukun an, husu apoiu diplomátiku oioin no bá ko’alia iha ONU ne’ebá hodi dehan katak Timor-Leste mós iha direitu atu ukun an.
“Atu bele komprende situsaun difisil tebeteb ida-ne’e, iha 2 dezembro ami lubuk ida mobiliza an mai to’o iha loes, mota sorin uluk ponte laiha, mota nakonu ho bee ami ba iha ne’ebéá atu fó apoiu moral ba FALINTIL ne’ebé iha hela mota sorin TNI nakonu tiha ona, maibé sira labele liu tanba mota. Tanba ne’e mak 7 Dezembro, invazaun komesa mai ona to’o Loes ,” Xanana esplika.
“tanba ne’e ohin ita selebra korazem timoroan sira nia infrenta situsaun difisil. Ita selebra. Ita selebra hodi fó hatene ba hotu-hotu liuliu ba joven sira atu lalika tauk banhira infrenta situasaun ruma ne’ebé komplexu no difisli, hanoin didi’ak hodi buka dalan buka opsaun sira iha ukun an laran ita presiza duni ida ne’e ,” Xanana Gusmão fó korazen bá joven sira.
Xefe Governu ne’e mós fó atensaun bá Atoni oan sira kona-bá situasaun iha Rajiaun ne’ebé difísil mós no enkoraza atu brani enfrenta hodi ultrapasa situasaun ne’e.
“Maske iha momentu ne’ebá iha situasaun difisil maibé Timoroan fira iha nia kakutak no hahalok. Tanba ne’e ha’u mai iha rai Atoni ne’e tanba Oecusse iha hela situasaun difisil mos no komplksu tebes. Maibé ha’u husu atoni oan sira tenki hamutu tanba imi maksei lori Oecusse ba oin,” PM Xanana enkoraza Atonioan sira.