Print this page

Muda Sistema Estadu, So CNRT-Fretilin Koliga Featured

By Cristina Ximenes Maiu 31, 2023 173
Diretór Ezekutivu Luta Hamutuk, José Alves. Foto:Dok. Diretór Ezekutivu Luta Hamutuk, José Alves. Foto:Dok.

DILI: Hanoin balun ne’ebé mosu kona-ba mudansa ba sistema ne’ebé estadu Timor Leste opta sei bele realiza bainhira partidu politiku Congresso Nasional Recontrução Timor Leste ho Frente Revolusionaria do Timor Leste Independente halo koligasaun.

Organizasaun naun-governamental Luta Hamutuk konsidera, bainhira mosu hanoin atu halo mudansa boot ruma, ba lei ka ba Konstituisaun Repúblika Demokratika Timor Leste (K-RDTL), partidu politiku boot rua, CNRT no Fretilin tenke hamutuk.

Diretór Ezekutivu Luta Hamutuk, José Alves hatete, atu realiza hanoin balun ne’ebé durante ne’e mosu iha sosiadade nia leet kona-ba amandamentu ba K-RDTL no muda sistema Semi Prezidensial ba Prezidensial, presiza iha forsa politika boot ida iha Parlamentu Nasionál.

Bazeia ba rezultadu provizoriu eleisaun parlamentar 2023, forsa boot refere sei bele forma husi partidu CNRT ho kadeira 31 hamutuk ho partidu Fretilin ho kadeira 19.

“Atu di'ak liu ne'e koligasaun entre CNRT ho Fretilin, atu kadeira 50 bele halo mudansa buat barak, bele muda konstituisaun, presiza reviu ona konstituisaun. Nusa mak ita la muda tiha (semi-prezidensial) ba iha prezidensiál, se atu tama ba iha sistema estadu ida Prezidensiál ne'e presiza kadeira 43, entaun (CNRT) ho Fretilin de'it 50 ona, bele liu,” dehan José ba jornalista sira, iha nia knar-fatin, Farol, Dili, Segunda (29/05).

Tanba, nia dehan, bazeia ba esperensia ne’ebé iha, bainhira koligasaun hetan de’it kadeira maioria simples, difikulta tebes sira atu foti desizaun boot ruma.

“Ezemplu, foin lalais atu troka de’it Komisariu KAK to’o agora seidauk bele halo tanba la priense korum. Tan ne’e, presiza forsa boot atu foti desizaun lalais no rigór, duke ba ho maiória simples de'it defisil atu foti desizaun importante balun.”

“Aban-bainrua mak dehan ‘ami hakarak muda maibé votus la to'o, ami na'in 37 de'it’, razaun mak nune'e hela de'it, mudansa laiha. Tanba, durante ne'e haree, hakarak muda lei pensaun vitalisia maibé la to'o, agora halo to'ok to'o 50, muda lei pensaun vitalisia ne'e,” dehan nia.

Bainhira Fretilin ho CNRT hamutuk forma governu, nia fiar katak governasaun sei dura no nasaun ba oin lalais.

“Sira-nia problema entre pessoal, grupu iha partidu laran husi partidu rua ne'e sira-nia problema, maibé ita tenke haree ba iha asuntu nasionál, ne'e mak importante liu, ne'e presija duni suara maiória, ne'ebé ha'u-nia preferensia di'ak liu CNRT ho Fretilin hamutuk ukun. Ha'u-nia mehi ne'e partidu boot rua (CNRT-Fretilin) ne'e mak hamutuk ukun," dehan José.

Karik koligasaun CNRT-Fretilin la akontese, nia hatete, maske defisil atu halo mudansa boot, maibé hein katak governu ne’ebé lidera husi CNRT bele kumpri promesa ne’ebé sira halo durante tempu kampaña.

"Ita husu governasaun ne'ebé sei lideradu husi CNRT atu aselera prosesu dezenvolvimentu nune'e bele fó fila konfiansa, esperansa povu nian ba iha moris indepedénsia ida ne'e.”

Ba estrutura governu foun, Diretór LH ne’e hein katak estrutura governu dasia labele bokur demais.

"Ha'u hanoin labele boot hanesan agora daudauk 42, di'ak liu tuun tiha ba 25 to’o 26 de'it, labele kria Sekretáriu Estadu barbarak, Vise Ministru barbarak maibé servisu laiha. Ministériu sira ne'ebé haree natoon atu koloka programa ne'e mós aserta duni ho mehi, vizaun ba tinan lima, se la'e mak hada’u-malu fatin de'it, tanba loke Ministériu barak ne'e aumenta pezu gastus estadu ninian de'it,” dehan nia.

José hein mós katak, governasaun mai ne’e labele ho hanoin atu fó kontente ba malu tanba durante ne'e fó apoiu ba kampaña.

"Ita-nia esperansa labele governasaun ne'ebé mai ne'e atu fó kontente malu de'it, emprezáriu sira ne'ebé gasta sira-nia osan durante fó apoiu ba kampaña tenke rekupera sira-nia osan ne'e liu husi projetu ne'ebé fó arbiru, depois sein kontrolla ho di'ak, atu rekupera nia gastu, labele ho hanoin ida ne'e," katak nia.

Iha fatin ketak, Vise Reitór Datoluk Universidade Dili, Hugo Lourenço husu ba partidu ne’ebé manan eleisaun atu kria koligasaun karik ignora partidu kiik sira ne’ebé husu pozisaun barak.

"Partidu kiik sira ne'e mak tau an no husu pozisaun barak liu ne'e lalika, di'ak liu bolu partidu Fretilin ba hamutuk tanba Lere iha ne'ebá no nia mós sai deputadu, tau tan maun Taur atu nune'e sira bele fó tan votu ida nune'e bele ko'alia kona-ba insidensia parlamentár ka ita bele ko'alia kona-ba koligasaun, banhira kadeira ne'e liu ona 44 no liu 2/3 entaun nia bele halo amandamentu ba lei," dehan nia.

Bainhira koligasaun ne’e hetan de’it maioria simples, tuir nia, laiha dalan atu bele halo amandamentu ba lei.

“Solusaun badak de'it katak formasaun Governu labele viola demokrásia katak minória tenke submte ba maiória, laos minoria mak ba sai fali Primeiru Ministru, ne'e prinsipiu demokrásia ne'e hapara,” dehan nia.

Rate this item
(0 votes)
Last modified on Kuarta, 31 Maiu 2023 15:01