Print this page

Hafoin Sai Membru Permanente ASEAN, TL Partispa Kedas iha Simeira ASEAN Dala-47 Featured

By Aguela Adaja Vieira/Ivonia Varela Outubru 26, 2025 249
Timor-Leste (TL) partisipa badala uluk iha Simeira Association of Southeast Asian Nations (ASEAN) ba dala-47 ho tema “Inkluzividade no Sustentabilidade” hafoin ofisialmente adere nu’udár Estadu membru ba dala-11, iha Sentru Konvensaun Kuala Lumpur (KLCC). Foto:INDEPENDENTE Timor-Leste (TL) partisipa badala uluk iha Simeira Association of Southeast Asian Nations (ASEAN) ba dala-47 ho tema “Inkluzividade no Sustentabilidade” hafoin ofisialmente adere nu’udár Estadu membru ba dala-11, iha Sentru Konvensaun Kuala Lumpur (KLCC). Foto:INDEPENDENTE

MALÁZIA: Momentu istóriku, Timor-Leste (TL) partisipa ba-dala uluk iha Simeira Association of Southeast Asian Nations (ASEAN) ba dala-47 ho tema “Inkluzividade no Sustentabilidade” hafoin ofisialmente adere nu’udár Estadu membru ba dala-11, iha Sentru Konvensaun Kuala Lumpur (KLCC).

Primeiru-Ministru (PM), Kay Rala Xanana Gusmão konsidera ida-ne'e hanesan oñra ida atu dirije Simeira ASEAN istóriku ba dala-47 nu'udár membru ofisiál plenu ida husi família ASEAN nian.

Marku ida-ne’e marka kapítulu foun ida, la’ós de’it ba Timor-Leste, maibé ba integrasaun rejionál ne’ebé harii iha konfiansa, solidariedade no kompromisu fahe bá futuru komún.

Xanana Gusmão hato’o Timor-Leste ninia apresiasaun ba Malázia, ba lideransa ezemplár nu'udár Prezidente ASEAN nian iha 2025, hodi dirije Timor-Leste ninia deliberasaun sira ba adosaun Vizaun Komunidade ASEAN nian 2045.

Tuir tema orientadór “Inkluzividade no Sustentabilidade,” Timor-Leste fó hanoin katak, forsa ASEAN nian hela iha diversidade ho inkonsibilidade, konstrusaun no Timor-Leste nia konxiénsia atu atua ho koletivu.

Timor-Leste apoia maka’as ambisaun vizaun ASEAN nian ba rejiaun ne’ebé define ho reziliénsia, inovasaun no inkluzividade.

“Ami rekoñese ASEAN nia foku estratéjiku bá armonizasaun padraun komérsiu nian, integrasaun finanseira no movimentu ema hodi halo ita-nia rejiaun sai potente eskonómiku globál ida iha tinan 2045,” dehan PM Xanana iha Kuala Lumpur Malazia, domingo ne’e (26/10/25).

Nune’e, ba Timor-Leste, taka lakuna dezenvolvimentu nian sai hanesan prioridade prinsipál ida. Timor-Leste enkoraja ASEAN atu kontinua no haburas iha inisiativa ba Integrasaun ASEAN, hodi apoia paridade, kapasitasaun no solidariedade rejionál.

Timor-Leste fó apoiu ba inisiativa sira ASEAN nian ba integrasaun ekonómika ne’ebé kle’an liután, liu-liu liu-husi ATIGA ne’ebé hadi’a ona, Akordu Enkuadramentu Ekonomia Dijitál no Rede Enerjia ASEAN nian.

Iha aliñamentu ho ajenda klimátika ASEAN nian, Timor-Leste kompromete atu avansa enerjia renovável no dezenvolvimentu sustentável, hodi rekoñese dezafiu úniku sira ne’ebé Estadu ki’ik sira hasoru.

“Ami elojia esforsu sira ne'ebé hala'o hela atu atinji Kódigu Konduta ida ne'ebé legalmente vinkulativu iha Tasi Súl Xina nian, hodi mantein rejiaun hanesan zona dame nian,” Xanana Gusmão elojia.

Timor-Leste lori esperiénsia prátika ba ASEAN kona-bá rekonsiliasaun no harii dame no iha kompromisu atu kontribui bá rejiaun nia seguransa no lideransa umanitária.

“Lori Governu no povu Timor-Leste nia naran, ha’u hato’o agradesimentu kle’an bá konfiansa no solidariedade ne’ebé Estadu-membru ASEAN hotu-hotu hatudu iha ita-nia viajen bá adezaun tomak,” Xefe Governu ne’e agradese.

Hato’o mós parabéns no dezeju di'ak sira bá Filipina bainhira asume Prezidente ASEAN nian iha 2026. Timor-Leste hein atu servisu hamutuk besik-liu, hodi avansa Vizaun 2045 ASEAN nian ho objetivu sira ne'ebé fahe ba Sudeste Aziátiku ida ne'ebé forte-liu, unidu no reziliente.

Iha okaziaun ne’e Kay Rala Xanana Gusmão hato'o sinseru kondolénsia bá Família Reál no povu Tailándia kona-bá Majestade Liurai-feto Sirikit, Liurai-feto Inan nia mate.

Simeira ASEAN bá dala-47 ne’e prezide husi Primeiru-Ministru Malázia, Dato’ Seri Anwar Ibrahim ne’ebé fahe bá sesaun Plenária no Retiru.

Sesaun Plenária involve mós partisipasaun hosi Konvidadu sira hosi Meza ASEAN nian, nomeadamente, Primeiru-Ministru Kanadá, Prezidente Konsellu Europeu no Diretór Jerente Fundu Monetáriu Internasionál (FMI).

Durante Sesaun Plenária, Líder ASEAN sira konsentra sira-nia diskusaun bá asuntu sira ne’ebé relasiona ho harii Komunidade ASEAN no relasaun esterna ASEAN nian.

Líder sira mós delibera kona-bá dalan sira atu aprofunda integrasaun rejionál, estimula kreximentu ekonómiku no hasa’e konetividade ASEAN nian.

Kona-bá relasaun esterna sira, Líder sira diskute esforsu sira atu reforsa unidade no Sentralidade ASEAN nian, no hametin kompromisu ASEAN nian bá órden multilaterál ida ne'ebé bazeia bá regra sira iha paizajen jeoestratéjiku globál ne'ebé evolui daudaun.

Kanadá ho Uniaun Europeia (UE) mós fahe sira-nia perspetiva kona-bá konsolidasaun no aprofunda liu-tán sira-nia relasaun diálogu ida-idak ho ASEAN.

Iha okaziaun ne’e, The International Monetary Fund (IMF) fó informasaun bá Líder sira kona-bá avaliasaun makroekonómiku globál sira ikus-liu hosi FMI, implikasaun polítika sira bá ASEAN no dalan sira atu aprofunda kolaborasaun entre FMI-ASEAN.

Durante Sesaun Retiru, Líder sira halo revizaun ba implementasaun Konsensu Pontu Lima (5PC) kona-bá Myanmar no dalan bá oin hodi rezolve krize polítika no umanitária iha nasaun ne’e, no mós troka hanoin kona-bá asuntu rejionál ho internasionál sira ne’ebé sai preokupasaun mútua.

Partisipa iha Simeira ASEAN bá dala-47 maka líder xave sira Sudeste Aziátiku  hanesan Primeiru-Ministru Malázia, Datuk Seri Anwar Ibrahim, Sultaun no Primeiru-Ministru Brunei Darusalam, Sultan Hassanal Bolkiah, Primeiru-Ministru Kamboja, Hun Manet,  Prezidente Repúblika Indonézia, Prabowo Subianto, Primeiru-Ministru Laos, Sonexay Siphandone, Prezidente Filipina, Ferdinand Marcos Jr, Primeiru-Ministru Singapura, Lawrence Wong,  Primeiru-Ministru Tailándia, Anutin Charnvirakul, Primeiru-Ministru Vietname, Pham Minh Chinh, Prezidente Repúblika RDTL, José Ramos-Horta ho Primeiru-Ministru Kay Rala Xanana Gusmão.

Alende ne’e partisipa mós hosi parseiru internasionál sira ne'ebé reflete organizasaun ASEAN nia parseria globál mai-hosi Prezidente Estadus Unidus, Donald Trump, Primeiru-Ministru Xina, Li Qiang, Primeiru-Ministru Japaun  Sanae Takaichi, Prezidente Brazil, Luiz Inácio Lula da Silva, Primeiru-Ministru Índia, Narendra Modi  partisipas virtual, Prezidente Korea Súl, Lee Jae-myung, Prezidente Áfrika-Súl, Cyril Ramaphosa, Sekretáriu-Jerál ONU nian, António Guterres, Diretora Jerál FMI, Kristalina Georgieva, Prezidente Konsellu Europeu, António Costa, Vise-Prezidente Banku Mundiál bá Ázia Leste no Pasífiku, Carlos Felipe Jaramillo, Prezidente FIFA, Gianni Infantino no konvidadu sira seluk.

Rate this item
(0 votes)
Last modified on Domingu, 26 Outubru 2025 16:15